حقیقت حزن و اقسام آن
مرحوم محمد کریم خان کرمانی اع در فصلی از کتاب طریق النجات در مورد حزن میفرمایند (خلاصه): حزن از قبض و گرفتگی روح ایجاد میشود بخاطر بیزاری از چیزی که از آن ناخوشآیند است. اگر آن چیز مربوط به گذشته باشد آن را غم گفته و اگر ناراحتی و نگرانی مربوط به آینده باشم همّ میگویند.
زمانی که انقباض روح شدید شود حرارت قلب زیاد شده و به سر صعود میکند تا جایی که باعث جاری شدن اشک میشود چنانکه خداوند در سوره توبه میفرماید (تری اعینهم تفیض من الدمع حزنا ان لایجدوا ما ینفقون).
در این عالمی که پر از درد و مکروهات (مسائلی که انسان از آن کراهت دارد) است، حزن نشانه حس و عقل و شعور می باشد، اما حزن خوب داریم و حزن بد، حزنی ممدوح و حزنی مذموم.
حزن بد بخاطر از دست دادن چیزی از دنیا حاصل میشود که از از جهالت و شدت حب دنیا است، چرا که عقل به قضاء خداوند راضی است.
اما حزن خوب که اثر روح الایمان است، حزنی است که به جهت توجه به تلف شدن عمر، بیاد مرگ و قبر قیامت بودن و کوتاهی در اطاعت خداوند و رسول اولیائش و حقوق ایشان می باشد. و این حزن از قوت عقل بوده و نتیجه آن رو کردن به خداوند و پشت کردن به غیر خداست. و نشانه آن این است که این حزن مانعی برای تبسم در برابر مؤمنین و اهل و عیال و اطرافیان نمیشود چرا که این حزن تاثیر نور خداوند است و آن نور مستولی بر طبایع می باشد و موجب کسالت در اعمال صالح نشده بلکه باعث اشتیاق و تلاش در طاعت خداوند است.
در مورد پیامبر اعظم ص هم وارد شده که کان دائم الفکر متواصل الحزن و خداوند نیز قلب محزون را دوست داشته و به آن رحم و مرحمت دارد.
امیر المومنین علیه السلام در نشانه های مؤمن فرمودند:
خوراکش مانند خوراک بیماران، و خوابش مانند خواب غرق شدگان، و گریه اش مانند گریه زن فرزند مرده، و نشستن اش مانند نشستن کسی است که از جا می پرد.و در جای دیگر میفرمایند: المؤمن یکون صادقا فی الدنیا راعی القلب حافظ الحدود ، …. کثیر التبسم دائم الحزن کثیر التفکر قلیل النوم و الضحک
در کافی نیز از امیر المومنین علیه السلام در صفات مومن نقل شده که: المؤمن بشره فی وجهه و حزنه فی قلبه
و از این قبیل احادیث بسیار است، و تعجبی از این اندوه نیست بلکه تعجب از کسی است که قلبش محزون نباشد چرا که روزی نمیگذرد که مرگ نزدیک تر شده و به قبر و قیامت وارد میشویم و در پیشگاه خدواند خواهیم ایستاد.
و نه فقط ذکر آخرت موجب حزن است بلکه دنیا نیز برای مؤمن سراسر بلا و مصیبت است چنانکه امام سجاد ع میفرمایند:
مردم در روزگار ما به شش گروه تقسیم مى شوند : شیر و گرگ و روباه و سگ و خوک و گوسفند.
شیران همان شهریاران و زمام داران دنیایند که هر یک از آنها دوست دارد بر دیگرى غلبه کند و مغلوب کسى واقع نشود.
گرگ ها همان بازرگانان شما هستند که هرگاه مى خواهند کالایى را بخرند از آن بدگویى مى کنند و هرگاه مى خواهند بفروشند از آن تعریف مى کنند.
روبهان همان کسانى هستند که از طریق دین خود مى خورند و به آنچه مى گویند در دل اعتقادى ندارند.
سگ ها آن کسانى هستند که با زبان خود بر مردم پارس مى کنند و مردم از شرّ زبانشان به آنان احترام مى گذارند.
خوکان همان مردهاى مخنّث و امثال آنها هستند که وقتى از آنان دعوت به فحشایى شود اجابت مى کنند،
و گوسفندان همان مؤمنان هستند که پشمهایشان را مى چینند و گوشتشان را مى خورند و استخوانشان را مى شکنند. از یک گوسفند در میان [گروهى] شیر و گرگ و روباه و سگ و خوک چه کارى ساخته است؟!
اما همانطور که گفته شدن این حزن اگر منشأ رحمانی داشته باشد نباید سبب کسالت در اعمال و کج خلقی بر اطرافیان شود چنانکه مرحوم کرمانی اع در آخر این فصل میفرمایند:
فیا حبیبی ان کنت محزونا علی ما فرطت و متألما مما قصرت لاتجعل حزنک سبب تأخرک عن السفر و عله اخری لتقصیرک فی السلوک بل بادر مسارعا الی السلوک لعلک تجبر کسر ما فرطت فی هذه المده الباقیه من عمرک فان السفر طویل و الزاد قلیل و الامر جلیل و العایق کثیر و العمر قصیر و ایاک ثم ایاک من الحزن الطبیعی فانه یقعد السالک و یثبطه و یکون وبالا علیه و سبب ندامه یوم القیمه وفقنا الله و سایر المؤمنین للطاعات و جنبنا عن السیئات بحق محمد و آله ساده البریات علیهم افضل الصلوه.
