قضیه تلگراف و قضاوت جاهلانه

شخصی از درباریان قاجار که از مخالفین مرحوم محمد کریم خان کرمانی اع بود، داستانی را (به فرض صحت) روایت میکند با این نیت که العیاذ بالله جهل مرحوم کرمانی اع را ثابت کرده باشد. نسخه خطی این نوشته اکنون نیز موجود است که تصویر آن را در همین مطلب گذاشته ام.

قضیه از این قرار است، زمانی که خط تلگراف تهران تا سلطانیه کشیده میشد همه تلگراف را خارق عادت و کرامتی از فرنگی ها میدیدند. از قضا در همان وقت مرحوم محمد کریم خان کرمانی اع نیز در تهران بوده و شاهد کشیدن خط تلگراف بودند.

در آن روز مرحوم کرمانی اع بر خلاف بقیه از دیدن تلگراف تعجب نمیکنند و میگویند که هر چه هست زیر سر زیبق (جیوه) میباشد. و نویسنده این نوشته، همین گفته را نشانه جهل آن بزرگوار به مسأله دانسته و میگوید (گویا آنجناب لاادری نصف العلم را نخوانده اند) یعنی حاضر به اظهار تعجب نیستند و در مورد هر چیزی نظر میدهند. حال اول داستان را از زبان خود اعتضاد السلطنه بخوانیم:

چون در این زمان تلگراف که صنعتی از صنایع بزرگ اروپاست در ایران به حکم شاهنشاه جهان پناه و سعی اعتضاد السلطنه شایع شده و از دارالخلافه تا سلطانیه کشیده گشته که از آنجا به سرحد مملکت ایران و روس برده شود، و این امر عجیبی است تالی کرامات و خارق عادات که در یک دقیقه شصت هزار فرسنگ این قوه حرکت می کند و زمان توقف آن جناب (حاجی محمد کریمخان) در دار الخلافه ابتدای کشیدن سیم تلگراف بود از دارالخلافه، وقتی اعتضاد السلطنه پیش ایشان استبعاد از این صنعت می کردند آنجناب چون خود را عالم به هر علمی می دانند گفتند: این استبعادی ندارد هرچه هست زیر سر زیبق است. اعتضاد السلطنه گوید مانند زیبق از آتش از وی فرار شدم و به اضطرار سکوت اختیار نمودم.

زبان بریده به کنجی نشسته صم بکم             به از کسی که نباشد زبانش اندر حکم

گویا آنجناب لاادری نصف العلم را نخوانده اند.

ایرانیان آن زمان بدون هیچ علم و اطلاعی اختراعات اروپاییان را معجزه میدیدند و دانشمندی را به تمسخر میگرفتند که با دید الهی خود به تمامی اسرار علوم آگاه بود.

حال در این زمان که پای علوم فرنگی به ایران هم باز شده میتوانیم به بینش مرحوم کرمانی اع در بین ایرانیان جاهل آن زمان پی ببریم.

به نقل از ویکی پدیا در مورد اختراع موتور الکتریکی به دست مایکل فارادی چنین میخوانیم:

رابطه بین میدان‌های مغناطیسی و جریان بسیار مهم است، زیرا سبب شد تا مایکل فارادی در سال ۱۸۲۱، موتور الکتریکی را اختراع کند. موتور تک‌قطبی فارادی از یک آهنربا قرار گرفته داخل مخزن جیوه تشکیل می‌شد. جریان به وسیله سیمی آویزان از محور بالای آهنربا و غوطه‌ور در جیوه برقرار می‌شد. آهنربا نیرویی مماسی بر سیم وارد می‌کرد و برای اینکه جریان برقرار شود، آن را پیرامون آهنربا می‌پیچاند.

آنالیزهای متعاقب این فرایند، که با نام القای الکترومغناطیسی مشهور است، او را قادر ساخت تا قانون مشهور القای فارادی را بیان کند، قانونی که مطابق آن اختلاف پتانسیل مدار بسته، متناسب با تغییرات شار مغناطیسی حلقه است. استفاده از این کشف، او را قادر ساخت تا اولین مولد الکتریکی را در سال ۱۸۳۱ اختراع کند.

و همچنین در مورد تلگراف میخوانیم:

اجزای اصلی دستگاه تلگراف عبارتند از: فرستنده ، گیرنده و سیم تلگراف. فرستنده شامل یک مولد برق و دستگاه کلید مانندی است که به وسیله آن می توان جریان را قطع یا وصل کرد.
دستگاه گیرنده از یک آهنربای برقی که توانایی جذب جوشن متحرک را دارد، تشکیل شده است. قطب مثبت پیل به وسیله سیم تلگراف به دستگاه فرستنده متصل است.
اگر به وسیله کلید، مدار برق را ببندیم ، جریان برقرار و آهنربای برقی ، مغناطیسی می شود. در این هنگام ، جوشن را به سمت خود می کشد و از برخورد آنها صدای «تق» شنیده می شود و با قطع جریان ، همه چیز به حال اول خود بازمی گردد و از برخورد جوشن با مانعی که برای متوقف ساختن حرکت آن در دستگاه نصب شده است نیز صدای «تق» تولید می شود.
این دو «تق» سریع ، تشکیل «نقطه» را می دهند. برای مخابره «خط» کافی است فرستنده ، کلید را مدت بیشتری در حال متصل کردن جریان نگه دارد.
مخابره به وسیله این خطها و نقطه ها (الفبای مورس) انجام می شود. اگر نوک قلمی که مرکب دارد را انتهای جوشن قرار دهیم ، پیام روی نواری که به وسیله دستگاهی مانند چرخ های ساعت بر استوانه ای حرکت می کنند، ثبت می شود.

میبینیم که اولین مولد های برق که در آن زمان استفاده میشده با جیوه کار میکرده و برق بنای تمامی اختراعاتی مانند تلگراف بود.