خلقت آدم علیه السلام – قسمت اول
در راستای مطالبی که پیرامون نظریه تکامل نگاشتم، قرار شد به کیفیت خلقت آدم ابوالبشر علیه السلام بپردازیم. که البته بحث مفصلی است و نیازمند چند پست است. و تصمیم گرفتم مطالب را در شرح ابیاتی از مثنوی بنویسم که در این مورد سروده شده.
اما بعد.. مرحوم کرمانی اع میفرمایند:
چون ملائک سوی آن بیت آمدند ** * ** با تضرع باب عفو حق زدند
عفو حق شد شامل احوالشان ** * ** گشت حاصل سربسر آمالشان
جمله روکردند سوی روی حق ** * ** لاجرم بردند در طاعت سبق
قضیه مربوط به اعتراض ملائکه است، که وقتی فساد جن و جان را دیدند، گفتند باز میخواهی خلقتی در زمین بکنی که موجب فساد و خونریزی باشند؟ “قالوا أتجعل فیها من یفسد فیها ویسفک الدماء” و در ادامه گفتند که آن خلیفه را از ما انتخاب کن الی آخر…
که این اعتراض موجب غضب خداوند شده و ملائکه را از عرش خود دور ساخت، تا اینکه هفت دور حول بیت المعمور گشته و طلب مغفرت کردند تا بخشیده شدند. چنانکه امام باقر ع از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت میکنند: فَقَالَتِ الْمَلَائِکَهُ یَا رَبَّنَا افْعَلْ مَا شِئْتَ لا عِلْمَ لَنا إِلَّا ما عَلَّمْتَنا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَلِیمُ الْحَکِیمُ قَالَ فَبَاعَدَهُمُ اللَّهُ مِنَ الْعَرْشِ مَسِیرَهَ خَمْسِ مِائَهِ عَامٍ، قَالَ فَلَاذُوا بِالْعَرْشِ وَ أَشَارُوا بِالْأَصَابِعِ- فَنَظَرَ الرَّبُّ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَیْهِمْ وَ نَزَلَتِ الرَّحْمَهُ- فَوَضَعَ لَهُمُ الْبَیْتَ الْمَعْمُورَ فَقَالَ طُوفُوا بِهِ وَ دَعُوا الْعَرْشَ فَإِنَّهُ لِی رِضًى فَطَافُوا بِهِ- وَ هُوَ الْبَیْتُ الَّذِی یَدْخُلُهُ کُلَّ یَوْمٍ سَبْعُونَ أَلْفَ مَلَکٍ- لَا یَعُودُونَ أَبَداً- فَوَضَعَ اللَّهُ الْبَیْتَ الْمَعْمُورَ تَوْبَهً لِأَهْلِ السَّمَاءِ- وَ وَضَعَ الْکَعْبَهَ تَوْبَهً لِأَهْلِ الْأَرْض.
پس بیامد وحی از یزدان پاک ** * ** خلقتی خواهم بپا آرم ز خاک
چون نمودم راست آن خلق جدید ** * ** سربسر از بهر او ساجد شوید
“وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَهِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلیسَ قالَ أَ أَسْجُدُ لِمَنْ خَلَقْتَ طینا”
پس خطاب آمد ز قهار جلیل ** * ** هم باسرافیل و هم بر جبرئیل
تا فرود آیند بهر قبض خاک ** * ** از برای صورت آن جسم پاک
وَ لَقَدْ خَلَقْناکُمْ ثُمَّ صَوَّرْناکُمْ ثُمَّ قُلْنا لِلْمَلائِکَهِ اسْجُدُوا لِآدَم
مشخص است که خلق کردن غیر از صورت گرفتن است، و خداوند آدم را بسیار پیش از آنکه به زمین بفرستد در عالم روح خلقت کرده بود، اما برای فرستادن او در عالم جسم، ملائکه را به زمین فرستاد تا از عناصر هورقلیا بیاورند و با آن، بدن اصلی او را مصور کرد، و سپس آن روح را تنزل داده به آن بدن تعلق داد.
برای غیر آشنایان با حکمت مشایخ عرض میکنم: (علت اینکه میگویم هورقلیا این است که، اولاً خاک عرضی زمین، خود مرکب از سایر عناصر است. ثانیا به بدن اصلی ربطی ندارد، چرا که آدم علیه السلام تا مدتها تنها با بدن اصلی خود در بهشت هورقلیا بوده و بعد از خوردن میوه آن درخت به عالم اعراض نزول کرد و بدنی از عناصر این عالم گرفت.)
چون فروگشتند آن قوم گزین ** * ** استعاذه برد سوی حق زمین
چون که مختار از خطاب حق بدند ** * ** هر دوشان سوی فلک بالا شدند
پس مقرر شد که عزرائیل راد ** * ** جانب ارض آید از سبع شداد
قبضه ای بردارد از روی زمین ** * ** بهر جسم پاک آن خلق گزین
استعاذه برد خاک از قبض او ** * ** او هم از عصیان حق تابید رو
قبضه برداشت از آن خاک زار ** * ** داد اندر دست جبریلش قرار
أَنْ أَرَادَ اللَّهُ تَعَالَى أَنْ یَخْلُقَ آدَمَ فَأَمَرَ جَبْرَئِیلُ أَنْ یَهْبِطُ إِلَى الْأَرْضِ وَ یَقْبِضُ مِنْهَا قَبْضَهً فَنَزَلَ فَسَبَقَهُ إِبْلِیسَ لَعَنَهُ اللَّهُ إِلَى الْأَرْضِ وَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى یُرِیدُ أَنْ یَخْلُقَ مِنْکَ خَلْقاً وَ یُعَذِّبْهُ بِالنَّارِ فَإِذَا أَتَاکَ الْمَلِکِ فَقُولِی أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْکَ إِنْ أَخَذَتْ مِنِّی شَیْئاً یَکُونُ لِلنَّارِ فِیهِ نَصِیبٌ قَالَ فَلَمَّا أَتَاهَا الْمَلِکِ جَبْرَئِیلُ قَالَتْ إِنِّی أَعُوذُ بِاللَّهِ الَّذِی أَرْسَلَکَ بِأَنْ لَا تَأْخُذُ مِنِّی شَیْئاً یَکُونُ فِیهِ نَصِیبٌ لِلنَّارِ قَالَ فَرَجَعَ وَ لَمْ یَقْبِضُ مِنْهَا شَیْئاً وَ قَالَ یَا رَبِّ استعاذت بِکَ فَرَحِمْتُهَا فَبَعَثَ مِیکَائِیلَ فأقسمت عَلَیْهِ فَرَجَعَ وَ لَمْ یَأْخُذْ شَیْئاً وَ قَالَ کَذَلِکَ ثُمَّ بَعَثَ إِسْرَافِیلَ فَرَجَعَ وَ لَمْ یَأْخُذْ شَیْئاً ثُمَّ بَعَثَ عَزْرَائِیلَ فَقَالَتْ أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنْکَ أَنْ تَأْخُذُ مِنِّی شَیْئاً فَلَمْ یَلْتَفِتْ إِلَیْهَا فَقَبَضَ مِنْهَا قَبْضَهً وَ رَجَعَ بِهَا إِلَى اللَّهِ فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ اسْمُهُ خُذْ مِنْ أَعْلَاهَا وَ أَدْنَاهَا وَ أبیضها وَ أسودها وَ أحمرها وَ أصفرها وَ أَخْشَنِهَا وَ أَنْعَمَهَا فَلِذَلِکَ اخْتَلَفَتْ أَلْوَانُهُمْ وَ أَخْلَاقَهُمْ فَمِنْهُمْ الْأَبْیَضِ وَ الْأَسْوَدِ وَ الْأَصْفَرِ وَ الْأَحْمَرِ ثُمَّ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى لعزرائیل أَ لَمْ تَتَعَوَّذُ الْأَرْضِ مِنْکَ بِی؟ قَالَ بَلَى وَ لَکِنِّی لَمْ أَلْتَفِتَ إِلَیْهَا لِأَنَّ طَاعَتِکَ أَوْلَى مِنْ رَحْمَتِی لَهَا فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَى اعْلَمْ أَنِّی سأخلق مِنْهَا أَنْبِیَاءِ وَ صَالِحِینَ وَ غَیْرِهِمْ وَ أَجْعَلْکَ تُقْبَضْأَرْوَاحَهُمْ قَالَ فَبَکَى عَزْرَائِیلَ لِمَا سَمِعَ ذَلِکَ وَ قَالَ إِذَا کُنْتَ کَذَلِکَ کرهونی الْخَلَائِقِ فَقَالَ اللَّهُ تَعَالَى لَا تَخَفْ فَإِنِّی أَخْلَقَ لَهُمْ عللا ینسبون الْمَوْتِ إِلَیْهَا
خداوند ابتدا جبرئیل، میکائیل و اسرافیل را جهت آوردن خاک به زمین فرستاد، و زمین برای هر سه ایشان نالیده و اجازه برداشت خاک را نداد، و میگفت از من چیزی برندارید که بخواهد مستحق آتش جهنم باشد و آن سه ملک دست خالی بازگشتند.
تا اینکه عزرائیل فروفرستاده شد و بدون توجه به خواست و استعاذه های زمین قبضه ای از آن را برای صورت دادن آدم بالا برد. و در ادامه حدیث است که به همین خاطر خداوند او را برای قبض ارواح انتخاب کرد و ابتدا عزرائیل ناراحت شد که این باعث میشود خلائق از او کراهت داشته باشند و خدا فرمود نترس چرا که من علت هایی برای مرگهایشان خلق میکنم تا مرگ خود را به آن نسبت دهند.
پس کفی بگرفت از آب فرات ** * ** گفت از تو آورم هر نیک ذات
از تو آرم جمله پیغمبران ** * ** ازکیا و اتقیا و رهبران
پس کفی دیگر گرفت از آب شور ** * ** گفت از تو هر که از حق هست دور
از تو آرم جمله ی کفار را ** * ** وز تو سازم خلقت اشرار را
کی سزد کس را سؤال از کار من ** * ** پرسش از ایشان شود در هر زمن
کرد بر آن قبضه آن کفها روان ** * ** تا که جسم مرده‌اش یابد روان
در ادامه حدیث امام باقر علیه السلام میفرمایند: فَقَالَ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى «إِنِّی خالِقٌ بَشَراً مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ- فَإِذا سَوَّیْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی فَقَعُوا لَهُ ساجِدِینَ» قَالَ وَ کَانَ ذَلِکَ مِنَ اللَّهِ تَعَالَى فِی آدَمَ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَهُ- وَ احْتِجَاجاً مِنْهُ عَلَیْهِمْ (قَالَ) فَاغْتَرَفَ رَبُّنَا عَزَّ وَ جَلَّ غُرْفَهً بِیَمِینِهِ- مِنَ الْمَاءِ الْعَذْبِ الْفُرَاتِ- وَ کِلْتَا یَدَیْهِ یَمِینٌ فَصَلْصَلَهَا فِی کَفِّهِ حَتَّى جَمَدَتْ- فَقَالَ لَهَا مِنْکِ أَخْلُقُ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ عِبَادِیَ الصَّالِحِینَ وَ الْأَئِمَّهَ الْمُهْتَدِینَ وَ الدُّعَاهَ إِلَى الْجَنَّهِ وَ أَتْبَاعَهُمْ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَهِ وَ لَا أُبَالِی وَ لَا أُسْأَلُ عَمَّا أَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلُونَ، ثُمَّ اغْتَرَفَ غُرْفَهً أُخْرَى مِنَ الْمَاءِ الْمَالِحِ الْأُجَاجِ فَصَلْصَلَهَا فِی کَفِّهِ فَجَمَدَتْ- ثُمَّ قَالَ لَهَا مِنْکِ أَخْلُقُ الْجَبَّارِینَ وَ الْفَرَاعِنَهَ وَ الْعُتَاهَ- وَ إِخْوَانَ الشَّیَاطِینِ وَ الدُّعَاهَ إِلَى النَّارِ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَهِ وَ أَشْیَاعَهُمْ- وَ لَا أُبَالِی وَ لَا أُسْأَلُ عَمَّا أَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلُون.
در این مورد توضیح داده بودم که هر موجودی از سه قسمت روح، نفس و جسد یا به عبارتی آب، روغن و خاک خلق شده است، چنانکه خداوند فرموده انا خلقنا الانسان من نطفه امشاج.
لذا در خلقت آدم علیه السلام جسد تنها (همان خاکی که ملائکه آوردند) کافی نبوده و قابل شکل گیری نبود، چنانکه برای ساخت یک مجسمه به خاکی مکلس نمیتوان شکل داد. بنابراین لازم بود که خداوند گوارا ترین آب را با آن مخلوط کند، تا توان شکل گیری و صورت پذیری داشته باشد. حال اینکه حقیقت این آب چیست، نیازمند مطلبی جداگانه است و این پست به قدر کافی طولانی شد.
