شرح دعای رجبیه – قسمت دوم: مقام معانی
حضرت ولی عصر عجل الله فرجه میفرمایند اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِمَعَانِی جَمِیعِ مَا یَدْعُوکَ بِهِ وُلاهُ أَمْرِکَ…
معنی کلام آن چیزی است که از آن قصد شده و متضمن آن است و مقصود از آن در این مقام، اسماء و صفاتی است که متولیان امر، خدا را به آن میخوانند و شکی نیست که مراد از اسماء و صفات، الفاظ آن نیست بلکه معانی و مواقع آن هاست که خداوند به آن معانی در عرصه خلق متجلی شده و آن مقامی است از مقامات آل محمد علیهم السلام، چنانکه در آخر قسمت قبل عرض کردم و در ادامه احادیث مربوط به این مقام ذکر میشود.
۱- جابر بن یزید جعفی خطاب به امام سجاد علیه السلام گفت که الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی مَنَّ عَلَیَّ بِمَعْرِفَتِکُمْ وَ أَلْهَمَنِی فَضْلَکُمْ وَ وَفَّقَنِی لِشِیعَتِکُمْ وَ مُوَالاهِ مَوَالِیکُمْ وَ مُعَادَاهِ أَعْدَائِکُمْ.
قال علیه السلام یاجَابِرُ أَ تَدْرِی مَا الْمَعْرِفَهُ، قُلْتُ: لَا أَدْرِی، قَالَ: إِثْبَاتُ التَّوْحِیدِ أَوَّلًا، ثُمَّ مَعْرِفَهُ الْمَعَانِی ثَانِیاً، ثُمَّ مَعْرِفَهُ الْأَبْوَابِ ثَالِثاً، ثُمَّ مَعْرِفَهُ الْأَمامِ رَابِعاً… تا اینکه میفرمایند أَمَّا إِثْبَاتُ التَّوْحِیدِ مَعْرِفَهُ اللَّهِ الْقَدِیمِ الْغَائِبِ الَّذِی لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ وَ هُوَ اللَّطِیفُ الْخَبِیرُ وَ هُوَ غَیْبٌ بَاطِنٌ سَتُدْرِکُهُ کَمَا وَصَفَ بِهِ نَفْسَهُ وَ أَمَّا الْمَعَانِی فَنَحْنُ مَعَانِیهِ وَ مَظَاهِرُهُ فِیکُمْ اخْتَرَعَنَا مِنْ نُورِ ذَاتِهِ وَ فَوَّضَ إِلَیْنَا أُمُورَ عِبَادِهِ فَنَحْنُ نَفْعَلُ بِإِذْنِهِ مَا نَشَاءُ وَ نَحْنُ إِذَا شِئْنَا شَاءَ اللَّهُ وَ إِذَا أَرَدْنَا أَرَادَ اللَّهُ وَ نَحْنُ أَحَلَّنَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ هَذَا الْمَحَلَّ وَ اصْطَفَانَا مِنْ بَیْنِ عِبَادِهِ وَ جَعَلَنَا حُجَّتَهُ فِی بِلَادِهِ فَمَنْ أَنْکَرَ شَیْئاً وَ رَدَّهُ فَقَدْ رَدَّ عَلَى اللَّهِ جَلَّ اسْمُهُ وَ کَفَرَ بِآیَاتِهِ وَ أَنْبِیَائِهِ وَ رُسُلِهِ یَا جَابِرُ مَنْ عَرَفَ اللَّهَ تَعَالَى بِهَذِهِ الصِّفَهِ فَقَدْ أَثْبَتَ التَّوْحِیدَ لِأَنَّ هَذِهِ الصِّفَهَ مُوَافِقَهٌ لِمَا فِی الْکِتَابِ الْمُنْزَلِ وَ ذَلِکَ قَوْلُهُ تَعَالَى لا تُدْرِکُهُ الْأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ الْأَبْصارَ لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْءٌ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ وَ قَوْلُهُ تَعَالَى لا یُسْئَلُ عَمَّا یَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلُون.
۲- امام باقر علیه السلام به جابر فرمودند علیک بالبیان و المعانی فقلت و ما البیان و المعانی فقال علیه السلام اما البیان فهو ان تعرف ان الله سبحانه لیس کمثله شئ فتعبده و لاتشرک به شیئا و اما المعانی فنحن معانیه و نحن جنبه و یده و لسانه و امره و حکمه و کلمته و علمه و حقه و اذا شئنا شاء الله و یرید الله ما نریده و نحن المثانی التی اعطانا الله نبینا و نحن وجه الله الذی یتقلب فی الارض بین اظهرکم فمن عرفنا فامامه الیقین و من جهلنا فامامه سجین و لو شئنا خرقنا الارض و صعدنا السماء و ان الینا ایاب هذا الخلق ثم ان علینا حسابهم.
یعنی ای جابر بر تو باد به بیان و معانی پس عرض کرد چیست بیان و معانی پس فرمود علیه السلام اما بیان این است که بشناسی که خدای سبحانه چیزی مثل او نیست پس بندگی بکنی او را و شرک نورزی باو در چیزی و اما معانی پس مائیم معانی او و مائیم جنب او و دست او و زبان او و امر او و حکم او و کلمه او و علم او و حق او و هر گاه ما بخواهیم خدا میخواهد و اراده میکند خداوند آنچه ما اراده آنرا میکنیم و مائیم مثانی آنچنانی که عطا کرده ما را خداوند بنبی ما و مائیم وجه خدا آنچنان وجهی که زیر و رو میشود در زمین در جلو شما پس هر کس بشناسد ما را پس امام او یقین است و هر کس جاهل بما باشد پس امام او سجین است و اگر بخواهیم ما زمین را خرق میکنیم و بآسمان بالا میرویم و بتحقیق بسوی ما است بازگشت این خلق پس بر ما است حساب ایشان.
بنابراین احادیث شریف، معرفت ائمه علیهم السلام به معانی یعنی معرفت ایشان به اینکه صفات و ظهورات خداوندند و آن نهایت معرفت خداست چنانکه امام صادق علیه السلام میفرماید من عرف مواقع الصفه بلغ قرار المعرفه یعنی هر کس مواقع صفت را بشناسد به آخر و نهایت معرفت رسیده و میفرمایند نهایت چون این مقام که مقام عقل باشد، نهایت جایی است که عارفی و معروفی و معرفتی در میان است و خداوند تنها در این مقام شناخته خواهد شد و در غیر این مقام شناخته نمیشود چرا که فرای آن مقام ذات بوده و ذات منزه از صفات است و بر او شناخت تعلق نمیگیرد و وصف نمیشود چنانکه امیرالمؤمنین علیه السلام میفرمایند کَمَالُ تَوْحِیدِهِ نَفْیُ الصِّفَاتِ عَنْهُ بِشَهَادَهِ کُلِّ صِفَهٍ أَنَّهَا غَیْرُ الْمَوْصُوفِ وَ شَهَادَهِ الْمَوْصُوفِ أَنَّهُ غَیْرُ الصِّفَهِ وَ شَهَادَتِهِمَا جَمِیعاً بِالتَّثْنِیَهِ الْمُمْتَنِعِ مِنْهُ الْأَزَلُ فَمَنْ وَصَفَ اللَّهَ فَقَدْ حَدَّهُ وَ مَنْ حَدَّهُ فَقَدْ عَدَّهُ وَ مَنْ عَدَّهُ فَقَدْ أَبْطَلَ أَزَلَه.
پس دانستیم که ائمه معصومین علیهم السلام آن معانیی هستند که هر که بخواهد خداوند را بخواند بایست به ایشان بخواند، چرا که ایشانند نزدیک ترین خلق به خدا و سزاوارترند به اینکه شفاعت کنند، و ایشانند اسم اعظم خداوند که هر کس ایشان را به این مقام بشناسد، دانای به اسم اعظم است و نمیدانم که هر کس این را ندارد چه دارد و هر کس این را دارد چه ندارد چرا که اگر خداوند را به این معانی بخوانیم تمام حوائج براورده گردد، بلکه همینکه آن را بشناسیم و ملتفت باشیم خدا را عبادت کرده ایم به همه عبادتها و دعا کرده ایم به همه دعاها و بخود گرفته ایم همه صفتهای نیکو را و عمل کرده ایم به همه نیکی ها، چنانکه در زیارت جامعه میخوانیم انْ ذُکِرَ الْخَیْرُ کُنْتُمْ أَوَّلَهُ وَ أَصْلَهُ وَ فَرْعَهُ وَ مَعْدِنَهُ وَ مَأْوَاهُ وَ مُنْتَهَاهُ.
و این مقامی که خداوند به ائمه اطهار علیهم السلام داده به واسطه حقی است که بر او دارند چرا که ایشان جمیع اهل عوالم را به طاعت و معرفت خداوند دعوت نمودند و اسم و وصف او را نشر دادند و جمیع انوار او را اظهار کردند چنانکه خداوند به ایشان شناخته شد که اگر نبودند شناخته نمیشد، و جمیع اوامرش را اطاعت کرده و از رضای او خارج نشدند و جمیع محن و مصایبی که در راه او بود تحمل نمودند و بر بلایا صبر کردند، و این تنها حقی است که از عرصه خلق بر خداوند است و شیعیان نیز به جهت اینکه شعاع و فرع ایشانند و اوراق شجره آل محمد علیهم السلام اند حق فرعیه ای برای ایشان است که به آن واسطه مورد رحمت و مغفرت خداوند قرار میگیرند.
و اما اینکه در دعای شریف خداوند را قسم میدهیم به معانیی که ولاه امر خداوند را به آن میخوانند و خود، معانی را قصد نمیکنیم به این جهت است که انسان به چیزی میتواند قسم بخورد که آن را میشناسد و تأثیر قسم نیز به اندازه معرفتی است که از عظمت آن دارد.
بنابراین آن معانی که ولاه امر برای دعا و خواندن خداوند قصد میکنند، بمرّات اعظم است از آنچه که ما قصد کرده و به آن خداوند را قسم میدهیم و قطعا بیشتر مورد توجه خداوند قرار میگرد، حتی اگر بظاهر کلمات یکسانی گفته شود اما معانی کلمات به حسب درجات افراد متفاوت است چنانکه امام باقر علیه السلام میفرماید کُلَّمَا مَیَّزْتُمُوهُ بِأَوْهَامِکُمْ فِی أَدَقِّ الْمَعَانِی فَهُوَ مَخْلُوقٌ مِثْلُکُمْ مَرْدُودٌ إِلَیْکُمْ، پس قطعا کسی که نسبت به ما اقرب است به خداوند، آنچه که درک میکند افضل است از آنچه ما درک میکنیم، چرا که مدرک او مثل اوست و مدرک ما مثل ما و او از ما افضل و اعلی است.
اما قول امام علیه السلام که میفرمایند ولاه امرک، ائمه علیهم السلامند که صاحبان و متولیان امر خداوندند و به این جهت خداوند ایشان را اولی الامر خوانده در آیه شریفه ای که میفرماید یٰا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اَللّٰهَ وَ أَطِیعُوا اَلرَّسُولَ وَ أُولِی اَلْأَمْرِ مِنْکُمْ و امام باقر علیه السلام میفرمایند نحن حجه الله و نحن باب الله و نحن لسان الله و نحن وجه الله و نحن عین الله فی خلقه و نحن ولاه امر الله فی عباده و در زیارت جامعه میخوانیم الساده الولاه و الذاده الحماه و اهل الذکر و اولی الامر.
و امر به معنی حکم و فرمان است که خداوند جمیع امور کونی و شرعی را در تمامی عرصات و عوالم به ایشان تفویض کرد پس از آنکه در ابتدای خلقت و در اعلی علیین، ایشان را از نور خود خلق نموده بود چنانکه میفرمایند اخترعنا من نور ذاته و فوّض الینا امور عباده.
اما باید توجه داشت که مراد از این تفویض، خلع ید خداوند از ملکش نیست که کنار نشسته و امور را به این بزرگواران واگذار نموده و نیز این نیست که ائمه علیهم السلام را شریک خداوند بدانیم که مثلا بعضی امور را خدا انجام دهد و بعضی امور را ائمه علیهم السلام، نعوذ بالله.
بلکه ایشان مشیت و اراده خداوندند که خداوند تمامی امور را به ایشان انجام میدهد، چنانکه امام عصر عجل الله فرجه به کامل بن ابراهیم مدنی فرمودند قُلُوبُنَا أَوْعِیَهٌ لِمَشِیئَهِ اللَّهِ فَإِذَا شَاءَ اللَّهُ شَیْئاً شِئْنَا وَ اللَّهُ یَقُولُ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّه و امام هادی علیه السلام میفرمایند إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ قُلُوبَ الْأَئِمَّهِ مَوْرِداً لِإِرَادَتِهِ- فَإِذَا شَاءَ اللَّهُ شَیْئاً شَاءُوهُ- وَ هُوَ قَوْلُهُ وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِین.
ادامه دارد…
